Vorige week heb ik een klein onderzoek uitgezet naar online kerkdiensten na corona. Nu de vaccinatiegraad stijgt, het aantal coronagevallen daalt en versoepelingen doorzetten, is dit een interessante vraag: hoe gaan kerken om met online kerkdiensten als de pandemie uitdooft.
317 mensen reageerden op mijn oproep. Het onderzoek is kleinschalig en daardoor niet representatief volgens de regels der onderzoekskunst om algemene uitspraken te doen. Toch is er een goede indicatie te geven.
Daarvan geeft bijna 92% aan hybride kerkdiensten te willen blijven aanbieden: kerkdiensten zowel in de kerk als online kerkdiensten. De overige 8% zegt online te stoppen en alleen kerkdiensten in de kerk te willen verzorgen.
De meeste respondenten zijn tevreden over het verzorgen van online kerkdiensten: 81% is zeer tevreden en slechts 4,5% (zeer) ontevreden. De mensen die reageerden zijn vooral predikanten, ouderlingen of mensen die de techniek verzorgen (beamteamers, webmasters, ‘handige jongens’).
Goede apparatuur in online kerkdiensten
De problemen die mensen ervaren zijn technisch van aard of liggen in de interactie. Dus zowel aan de ‘aanbod-kant’ als bij de ontvanger. Iedereen moest enorm wennen, maar bij de meesten blijkt het wel een succes.
De kwaliteit van geluid (gesproken of muziek) of beeld schort nog wel eens, of er is onvoldoende technische apparatuur of geen wifi in de kerk. Geluid is daarbij nog veel wezenlijker belang dan beeld. Die tegenslag zorgde voor ‘onevenredig veel aandacht en frustratie.’ Voor een enkele gemeenschap bleek de onervarenheid of gebrek aan juiste apparatuur technisch onhaalbaar te zijn dat niet werd doorgezet.
Ook technische afhankelijkheid van providers als Kerkonline wordt genoemd: ‘die werken niet altijd perfect.
Het aanschaffen van goede apparatuur en het trainen van bedieners wordt als een obstakel gezien. Het duurde soms lang voordat de goede apparatuur er was. Is het de tijd wel waard, vroegen enkelen zich af.
En als er al geld is, dan is het soms moelijk om aan gemotiveerde technische vrijwilligers te komen en vervolgens continuiteit te waarborgen. Daar komt bij dat het ‘een pittige leercurve voor vrijwilligers die de bediening verzorgen’ is. ‘Pas nu, na een jaar, lijken we alle kinderziektes de baas te zijn’. Een enkele respondent had het ‘geluk’ dat er professionals in huis waren. Of ‘de jongelui hebben alles perfect geregeld’.
De betrokkenheid en het aangehaakt blijven, bijvoorbeeld van gezinnen, is een issue dat door velen wordt herkend. Mensen zijn bezorgd dat een kleine, maar belangrijke groep zonder internet niet wordt bereikt. (Hogere) leeftijd van kerkleden is daarbij een drempel. Het gemis aan de kerkleden is enorm: ‘Ik wist dat ze er waren. Ze lieten er e-mail of app soms ook van zicht horen, maar het is toch anders als ze in de kerk zitten’. Dit gebrek aan respons vonden meer respondenten lastig: ‘Praten tegen een lege kerk’ voelt niet fijn. Een enorme afstand wordt gevoeld. Daar staat bij sommigen tegenover dat als er al voor corona ervaring was met (het uitzenden van) online kerkdiensten, ‘iedereen nog kritischer’ was over de beelden die werden gemaakt.
Een enkele respondent vindt dat er ook concurrentie ontstaat: kijkers kunnen naar een andere kerkdienst zappen als er ook maar iets fout gaat in de techniek, bij de voorganger of in de liturgie. Dat maakt het kwetsbaar. ‘Ga je je best doen om het zo goed mogelijk te doen, of kies je voor een herkenbare kleur en gaven van je eigen gemeenschap?‘
Interactief contact wordt als lastig ervaren door voorgangers. Meerdere respondenten gaven dat terug: je kunt bijvoorbeeld niet zien hoe je woorden over komen. Die feedback wordt als belangrijk ervaren, en wordt nu gemist omdat bijvoorbeeld het koffiemoment met de gemeenschap ontbreekt. Een voorganger geeft aan dat het ‘oppassen was dat het geen toneelstukje werd: iets doen voor de camera is wezenlijk anders dan iets doen in een volle kerk’. ‘Ik zelf als spreker was het in het begin lastig om je te richten tot de kijkers. Spreken tegen een camera met daarbij ‘personeel’ aanwezig die druk ik met knoppen, vond ik lastig’.
Een ander issue is dat bij parochies of gemeenten met meerdere kerklocaties de stijl van de viering anders kan zijn, en daardoor de beleving van de kijker.
Vervolgens is intern draagvlak bij sommigen een ding. Iedereen meekrijgen is soms een probleem, kerkenraden zien de noodzaak minder en het is ‘moeilijk geld los te peuteren’. ‘Het was een hoop gedoe in de kerkenraad’. ‘Hiërarchie, stroperige besluitvorming, gebrek aan fondsen en gezamenlijke effort uit enthousiasme’. Het overtuigen van bestuurders dat offline een hele andere beleving is en dus een andere insteek vraagt komt daar nog eens bij. Of het ‘gezeur over de AVG-regels’ of ‘muzieklicenties’.
Kortom, de communicatie tussen voorganger, muziek, kerkenraad, techniek en natuurlijk de kijkers wordt door vrijwel iedereen teruggegeven dat hier problemen kunnen voorkomen.
Behoeften hybride kerkdiensten
Bij steeds meer kerken gaat het goed. Ruim een kwart vindt dat alles goed gaat en is (zeer) tevreden. Anderen (22%) hebben de behoefte om te sparren met andere kerken. Wat zijn de ervaringen elders? Wat kunnen we van elkaar leren? Er is geen platform waar dat te delen is.
Om die reden start ISI Media de Facebookgroep Durf te vragen Hybride Kerkdiensten
Ook is er behoefte om zich verder te trainen en kennis op te doen. Dat gaat veelal over het werk voor of achter de camera (, of breder: de samenhang van alle communicatiekanalen: van kerkblad tot website, van nieuwsbrief tot app, van kansel tot uitzending.
Sommigen hebben specifieke wensen, zoals kennis over licenties, het werven van vrijwilligers, de rolverdeling of zelfs een eerlijke kerkenraad en ‘geen preses die vindt dat zijn titel wel goed staat op zijn c.v.’
Nu er een jaar ervaring is, vragen sommigen om een beter budget voor betere apparatuur (18%) of willen hun apparatuur evalueren.
Op naar hybride kerkdiensten: houd beide vormen in de lucht
Met slechts 8% van de respondenten die terug wil naar alleen de fysieke kerk, is de weg ingeslagen naar de hybride kerk. Daar is het zoeken naar: hoe kan de hybride vorm het beste gestalte krijgen. Wat is een goede verhouding ‘tussen de dienst als participatief gebeuren en als voorstelling’.
De wisselwerking tussen traditionele liturgie en hybride liturgie geven meer mensen aan: het is zoeken, waarbij creativiteit, techniek en professionele hulp ingrediënten zijn om dat in de eigen kleur van een kerkgemeenschap vorm te geven. De lengte van de dienst staat daarbij onder druk. Iedereen beseft dat een dienst in de kerk anders wordt beleeft dan ‘thuis achter de buis’ (of de smartphone).
Tips en ervaringen die gedeeld worden
Doe je voordeel ermee, hoezeer het rijp en groen door elkaar is, lees je hieronder tot slot (geaggregeerd) tips en ervaringen van de mensen die reageerden. Veel dank dat je meedeed (en dank voor de waardering die ik mocht ontvangen)
Over de organisatie van hybride kerkdiensten
Investeer in je team, geef liefde.
We zijn van 0 voor corona naar professioneel gegaan in 1 jaar!
Bedenk goed of je wel voldoende technisch vaardige mensen hebt om dit wekelijks te gaan doen!
Zorg voor goede apparatuur en verbindingen en het liefst goede vrijwilligers
Zorg voor een enthousiast team dat voldoende groot is, zodat er ook voldoende kan worden gerouleerd. Een klein team maakt dat de belasting per teamlid groter kan worden dan nodig is e/o gezond is.
Investeer in goede apparatuur als je van plan bent te blijven streamen en zorg en dan voor dat meerdere personen de apparatuur kunnen bedienen. Zeker bij gebruik van camera’s die niet in een vaste stand staan. Dit vergt ervaring.
Investeer in techniek en trainingen voor voorgangers.
Bereid je nog beter voor dan je al deed voor de online diensten.
Inventariseer eerst wat het doel is (tijdelijk/ permanent; voor alle leeftijden [ = iedereen met een handicap] of alleen de senioren) 2 bepaal dan wat je gaat doen en wat je er voor nodig hebt. 3 denk ook aan het bemensen van de camera en het draaiboek (van de eredienst).
Beschouwd naar het aantal kijkers waren de kosten meer dan 10 EURO pp.
Over parochiecommunciatie
Goede contacten tussen degenen die de diensten vormgeven en de technische staf die de uitzendingen verzorgt.
Aankondigen van de uitzending via app of mail
We hadden naar mijn idee in een eerder stadium digitale responsgroepen op moeten zetten om reacties op de digitale vieringen mogelijk te maken.
Consequent zijn en duidelijk communiceren met wekelijkse nieuwsbrieven is heel helpend geweest in coronatijd.
Onze gemeenschap heeft een nieuwe groep bezoekers gekregen en die willen wij graag bij ons betrokken houden. Dit is trouwens een expliciete vraag van deze nieuwe gemeenteleden, verspreid over heel NL, maar ook uit België en Frankrijk. Ze voelen zich aangetrokken door de nieuwe mix van presentatiemogelijkheden die de diepgang van de vieringen op verrassende wijze ondersteunen
Start met een communicatie overzicht. Wie doet wat en hoe. Wij hebben bijvoorbeeld alles wat met technische liturgie te maken heeft ondergebracht in een groep gemeenteleden.
Over de techniek
Zorg dat je onafhankelijk deskundig advies inroept bij keuzes rond aanschaf van apparatuur.
Het aanschaf en installeren kun je beter het zelf regelen. Dat is goedkoop.
Begin eerst met een eenvoudige opstelling en bij definitieve keuze investeer in goede apparatuur. Stem die keuze ook af met het aantal beschikbare medewerkers om deze te bedienen.
Professionaliseer. Het helpt de volgbaarheid van de diensten.
Zorg dat alles in orde is, beeld en vooral geluid en let op, alles wordt uitvergroot zichtbaar, elk prulletje of rommeltje.
Investeer in goede apparatuur zodat het voor de vrijwilligers ook leuk is om te doen en zorg voor een goede chat-functie.
Zorg voor afwisselend beeld met ten minste 2 PTZ camera’s en goed geluid. Als je een kleine, oude, weinig digitaal-technische gemeente hebt, houd het camera systeem dan zo eenvoudig mogelijk en laat je niet opjutten door andere gemeentes met 3 camera’s en een complete filmploeg van technische jongeren.
Ga niet zelf knutselen. Neem contact op met professionals waarmee je de juiste techniek voor de kerkdiensten kan bepalen.
Werken met ’tassen’ of ‘dozen’ waarmee mensen advent of stille week toch samen konden vieren en mee konden doen (bijv. door een kaartje terug te sturen voor de kruishulde op Goede Vrijdag), het werken met Mentimeter voor het indienen van gebedsintenties tijdens de dienst en andere reacties, het interviewen van gemeenteleden tijdens vieringen en tenslotte het werken met ingezonden filmpjes van gemeenteleden en die tijdens de viering laten zien.
Ingang ook aanbieden van je website, zo mogelijk via kerkomroep.nl (stabiel) én YouTube (handzaam via de tv)
Zorg dat de techniek werkt en dat de mensen die daarvoor verantwoordelijk zijn capabel zijn.
Gebruik minimaal 2 camera’s en wissel tijdens de dienst (voorkomt saai beeld). Pas op met zang door een zangteam: online klinkt het heel anders dan in de kerk (elke ‘valse noot’ is hoorbaar!) Zorg voor goede belichting.
Zorg voor voldoende geluidsvolume. Niet iedere luisteraar kan het geluid harder zetten op de laptop bv. Wel zachter!
Dat je met gemiddelde prijs (€ 2000,-)van camera’s en pc een goede kwaliteit kan bereiken.
Gebruik menti.com
Gebruik OBS en youtube, gratis en werkt perfect met stabiele service en oneindige mogelijkheden
Over de (beeld)regie en liturgie van hybride kerkdiensten
Uitzendingen proberen dynamisch dus niet statisch te laten zijn.
Besteed niet alleen aandacht aan de dienst zelf maar ook aan de leader en de trailer.
Ook is het belangrijk om rust te creëren in het beeld (wat bij livestream met 1 camera overigens lastig is te realiseren)
Hou het visueel afwisselend en nooit langer dan totaal 45 minuten.
Hou het rustig met de camera. Zoom gerust wat in om ook de gezichtsuitdrukkingen te laten zien ( maar niet té veel, niet té close.)
Maak je dienst niet te lang en wees kritisch op je orde van dienst. Als online vierder viel mij bv op dat meerdere gebeden in het begin van de dienst wel erg veel is. Thuis meevieren is echt een andere beleving dan in de kerk zijn.
Varieer met vormen ook ten aanzien van je eigen inzet. Neem je preek op een alternatieve locatie op. Of in de vorm van een interview. Wissel met zang in de kerk en opnames vooraf. Stilte is minder krachtig dan in de kerk. Spreek kinderen duidelijk aan: kom erbij!
Het grote belang van toerusting en training betreffende alle aspecten van de liturgie: vormgeving, dictie, opbouw van een viering, hoe gedraag je je als voorganger,lector,; hoe voorkom je onnodige “witjes”, de lengte van een viering enz. Men moet zich meer bewust worden van het gegeven dat wij audio-visuele mensen zijn, soms lijkt het er op dat dit in het kerkgebouw niet echt doordringt en dat men zich onvoldoende bewust is van de consequenties daarvan.
Hoe laat verschillende offertes maken voor de aanschaf van camera’s en dergelijke
Laat niet je camera bewegen maar je onderwerp. En: gebruik de tips van Eric!
Ik weet niet of we tips hebben, maar we willen wel delen hoe we het doen. Dat doen we ook met omliggende gemeenten.
Houd het simpel voor de streamers en durf ook grenzen te stellen, om het niet te moeilijk te maken. In eerste instantie zeiden we ook: een simpele dienst is meer waard dan geen dienst. We werken met 2 camera’s, die beide een vast van te voren ingesteld iets filmen. Bijv. tafel breed/tafel smal en paaskaars. Eén camera kan op het orgel richten en beide camera’s hebben een vrije scene, die na afloop van de dienst weer vervalt. Van te voren wordt er via power point een soort draaiboek gemaakt wat door de streamer verder wordt ingevuld. Dat geeft al met al rust voor de streamer. Omdat je met de koster aan één tafel zit houdt je samen een goed overzicht op het geheel.
Gebruik ook eens Zoom, besteed aandacht aan de ruimte en het beeld, spreek mensen thuis aan, verzorg je communicatie, investeer in goed materiaal, zorg dat je streamers een goede kennis hebben van de liturgie.
Wij maken drempelgebed filmpjes met een gemeentelid in de week ervoor die we bij hen thuis of buiten opnemen. Ook voor de kinderen is er steeds een nieuw filmpje.
Wel veel werk….
Zorg ervoor de online vieren geïntegreerd wordt in het idee van wat vieren is.
Hetzelfde doen, maar dan met camera gaat voorbij aan wezenlijke vragen.
Aandacht voor kunst en vormgeving is belangrijk. Het oog wil ook wat.
Maak de online diensten niet te lang, wees je bewust van hoe dingen thuis overkomen
Laat in elke dienst een filmpje met een gemeentelid zien (ongeveer 3 minuten).
Voor de onderlinge band is dat goed.
Blijf camerabeelden bewegen. Maak het kijken interessant om aandacht te houden
De mooiste tiptop geredigeerde diensten hebben veel meer bereik dan een gewone dienst met simpele cameravoering
Ik denk dat online en hybride kerkdiensten ervoor zorgen dat mensen veel meer verbonden kunnen blijven met de gemeente. De ouderen hebben een inhaalslag gemaakt en worden steeds digitaal vaardiger. Dus het loont altijd om hierin te investeren.
Zorg voor zo min mogelijk loze momenten (bijv.: een lector loopt naar de lezenaar voor een schriftlezing)
Kijk regelmatig in de camera. Probeer het niet alleen te regele. Denk erover na – wat is de toegevoegde waarde en hoe ga je die realiseren? De dienst is vaak toch een brandpunt van het kerk-leven – maar niet het enige. Wat doet uitzenden met liturgie?
Geluidskwaliteit is erg belangrijk en begin de viering spannend en minder zakelijk
Gezien er een heel ruim aanbod was aan “klassieke” eucharistievieringen, hebben wij “alternatieve” vieringen aangeboden, met telkens een bezinning rond de betekenis van die dag (Bv. Wat is de essentie van Aswoensdag, Witte Donderdag, Pasen, …)
Probeer mensen thuis aan te spreken, zodat ze zich betrokken voelen bij dienst. Enerzijds door in de camera te kijken en hen aan te spreken, anderzijds door zoveel mogelijk vanuit “aanwezigen perspectief” te filmen. Je wilt als t ware de huiskamer in komen.
Over competenties en houding
Sta open voor feedback
Laat je informeren bij andere kerken over hun ervaring en probeer een camera van een leverancier te lenen.
Doe het alleen als je het goed kunt doen. En vooral niet te vaak.
Leg de uitzendlat niet té hoog!
Wees niet te zuinig
Ga in de stoel zitten van de kijker thuis en denk continu hoe interessant het is voor de mensen die niet in de kerk zijn
Laat je adviseren door kerken waar ze het al uitstekend geregeld hebben en probeer niet opnieuw het wiel uit te vinden.
Eenvoudig beginnen lijkt aantrekkelijk, maar heeft als risico dat de aangeschafte apparatuur al snel als (kwalitatief) onvoldoende wordt ervaren.
Gewoon beginnen, fouten durven maken en vooral: volhouden
Ik denk dat we het redelijk goed voor elkaar hebben tegen redelijke kosten. Kerken mogen komen kijken in Sommelsdijk.
We hadden voor leden een intern digitaal platform waar mensen de kerkdiensten konden bekijken en ook konden reageren.
Dit zorgde voor meer verbondenheid.
Daarnaast bleek het ook een kans te zijn om mensen die nooit naar een kerk gaan, te bereiken. Dus het bewust zijn van het feit dat ook ‘nieuwe’ mensen kunnen kijken, en ook hen aanspreken is heel waardevol. De drempel een kerkdienst te kijken is toch lager dan er een te bezoeken.
Ga gewoon maar experimenteren en vraag voortdurend feedback, verdiep je in wat anderen al hebben geleerd, volg een cursus.
Realiseer je, dat het idee wel kan zijn dat je de betrokkenheid met de gemeenschap wilt versterken, maar dat het ook averechts kan werken: het kan de luiheid van mensen bevorderen. Lekker gemakkelijk thuis voor de buis, En de kerk wordt leger, gemeenschap ondergraven.
Verbeter stapje voor stapje.
Zoek een professional. Doe het of goed en professioneel of niet.
Denk niet in problemen maar in uitdagingen.
Blijf (bij) jezelf en ren geen nieuwigheden na omdat dat elders lijkt te werken.
Laat je voortrekkers niet opbranden door ieder ogenblik op ze te rekenen. Omarm ze, luister, bescherm hen (voor zichzelf of energie slurpende activiteiten) hun naasten en creëer ondersteuning en opvolging voordat er om gevraagd wordt.
Over aanbieders rondom hybride kerkdiensten
Ik heb veel gehad aan Paulien Vervoorn van Geloofwaardig Spreken
ISI Media adviseert, traint en helpt perfect over hybride kerkdiensten! Goede nazorg, persoonlijke benadering en betaalbaar.
Dankbaar voor goede ondersteuning vanuit Kerkdienstgemist
Bronnen- studiemateriaal of online webinars geven.
